اهمیت علم و دانش
یكی از گرایشهای فطری انسان حقیقت جویی است و یكی از تواناییهای انسان قدرت شناخت واقعیات است. شناخت خود و جهان پیرامون یا به عبارت دیگر خودآگاهی و دیگرآگاهی از ویژگی های انسان است. انسان با آگاهی از خویشتن، قادر می شود چیزهای دیگر را بشناسد و حتی خداشناس گردد. پیش از این، اهمیت خودشناسی را یادآور شدیم؛ اكنون تأكید می كنیم كه خودشناسی مبدأ همه شناختهای ماست و كسی كه خود را بشناسد: اولاً ضرورت شناختهای دیگر بر او آشكار می شود، زیرا به غایت وجودی خود پی می برد و به ضعف و كاستی بالفعل خویش آگاه می گردد و ضرورت شناخت مسیر و شیوه حركت به سوی مقصد را در می یابد و ثانیاً شناخت های دیگر برای او ممكن می گردد. امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ فرموده اند:
كیف یعرف غیره من یجهل نفسه؛[1]
كسی كه به خویشتن جاهل است چگونه غیر خود را می شناسد.
بنابراین اهمیت و امكان تحصیل علم و شناخت، از طریق خودشناسی بر ما آشكار می گردد و وقتی علم برای رسیدن به كمال و غایت وجودی انسان ضرورت و اهمیت داشته باشد، پرورش قوه درك حقایق نیز اهمیت خواهد داشت. قوه عاقله انسان هر چه در درك حقایق تواناتر باشد، مقصد و مسیر و موانع حركت به سوی مقصد را بهتر می شناسد و امكان رسیدن به كمال را بیشتر فراهم می كند. و بالعكس، اگر قوه شناخت انسان كارآیی خود را از دست دهد، حركت در مسیر كمال ناممكن می شود و گمراهی و هلاكت را در پی می آورد.
این مطالب هم از طریق خودشناسی فهمیده می شود و هم كتاب و سنت آن را تأیید می كند. در قرآن كریم و روایات معصومین ـ علیهم السلام ـ در فضیلت علم و علم آموزی سخنان زیبایی وجود دارد كه در اینجا برخی از آنها را ذكر می كنیم:
شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ الْمَلائِكَهُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ؛[2]
خدا كه همواره به عدل قیام دارد گواهی می دهد كه جز او هیچ معبودی نیست و ملائكه و صاحبان دانش نیز (شهادت می دهند).
رسیدن به مرتبه درك توحید پروردگار و شهادت به آن، برای صاحبان علم امكان پذیر است و این در فضیلت و ضرورت علم به تنهایی كافی است. چون علم چنین ثمره دلپذیری دارد خداوند فرموده است:
یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ؛[3]
خداوند كسانی را كه ایمان آوردند و آنان را كه علم داده شدند بسیار بلندمرتبه می فرماید.
خداوند در مواضع فراوانی برتری عالم را نمایان ساخته است و در آیاتی به این برتری تصریح نموده است:
قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ؛[4]
بگو آیا كسانی كه می دانند و كسانی كه نمی دانند یكسانند؟
قرآن به علم آموزی تشویق و بلكه امر می كند:
فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ؛[5]
پس اگر نمی دانید از آگاهان بپرسید.
از پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ روایت شده است كه:
خداوند چون برای كسی نیكی بخواهد او را عالمی ژرف نگر در دین می سازد؛[6]
همچنین از ایشان نقل شده است:
عالم هفتاد درجه از عابد برتر است. [7]
اهمیت دانش آموزی
علم چنان نقش ارزنده ای در حیات الهی انسان دارد كه علم آموزی به فرموده پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فریضه است:
طلب العلم فریضه علی كل مسلم؛[8]
علم آموزی بر هر مسلمانی واجب است.
و نیز فرموده اند:
كسی كه دوست دارد به آزادشدگان از آتش نگاه كند، باید به دانش آموزان نظر نماید. قسم به كسی كه جانم به دست اوست هیچ دانشجویی كه در مسیر علم رفت و آمد می كند نیست مگر آنكه خداوند برای هر قدمش عبادت یكسال را می نویسد و برایش با هر قدمی كه بر می دارد شهری در بهشت می سازد و در حالی كه بر زمین گام می زند زمین برایش آمرزش می طلبد و او در حالی كه بخشوده است صبح و شام می كند و فرشتگان گواهی می دهند كه دانش طلبان، آزادشدگان خدا از آتشند.[9]
پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ در روایت دیگری فرموده اند:
كسی كه راه علم آموزی را می پوید خداوند او را در راهی به سوی بهشت پیش می برد[10].
اهمیت علم و علم آموزی چنان كه گفته شد از آن روست كه معارف لازم برای سعادت از طریق علم آموزی و بكارگیری قوه تفكر و اندیشه به دست می آید. معارف سعادت بخش اعم از معرفت خداوند و شناخت راه رسیدن به اوست. هر حركتی كه انسان انجام می دهد و هر گامی كه بر می دارد فقط در پرتو نور علم می تواند در راه صحیح و به سوی خداوند باشد. امام علی ـ علیه السّلام ـ خطاب به كمیل فرمودند:
ای كمیل! هیچ حركتی نیست جز آنكه تو در آن نیازمند دانشی هستی. [11]
دانش عمل را سودمند می سازد. زیرا عمل بدون آگاهی انسان را به هدف نمی رساند، حتی اگر صورت ظاهری عمل درست باشد. آگاهی، روح عمل است؛ چرا كه عمل با نیت جان می گیرد و عمل بدون آگاهی كاری بدون نیت و یا با نیت نادرست است.
امام صادق ـ علیه السّلام ـ می فرمایند:
چون شناخت آنچه از خیرخواهی انجام ده ـ خواه اندك یا بسیار ـ زیرا عملِ (همراه با شناخت) پذیرفته می شود. [12]
عقل و اندیشه
علم ارزش والایی دارد و رستگاری انسان به آن وابسته است؛ ولی علم خود متكی به عقل است. علم محصول تعقل و اندیشه است. كسی كه از قوه عاقله خود كه هدیه الهی است بهره نمی برد و شناخت او همراه بصیرت و سنجش نیست، عالم نیست؛ زیرا علم یعنی شناخت آنچه هست آن گونه كه هست. بنابراین چون انسان خیر و كمال بودن خیرات و كمالات حقیقی را فقط به كمك عقل در می یابد، كسی كه تعقل نمی كند فاقد علم است و آثار و بركات علم به او نمی رسد. پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمودند:
انّما یدرك الخیر كله بالعقل؛[13]
همه نیكی ها به وسیله عقل درك می شوند.
بنابراین علم باید با تعقل همراه باشد. امام علی ـ علیه السّلام ـ از همین رو مردم را به درایت و اندیشیدن دعوت می كنند: «علیكم بالدرایات لا بالروایات»[14]، و نیز می فرمایند: «فقد البصر اهون من فقد البصیره»[15].
علم ثمره عقل است. امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ فرمودند: «العقل مركب العلم»[16] زیرا علم بدون عقل پیشرفت و حركتی ندارد. از امام صادق ـ علیه السّلام ـ نیز روایت شده است:
پشتوانه انسان عقل است، و هوشمندی و دانایی و حافظه و دانش از عقل است. و چون عقل انسان او را پشتیبانی كند عالم، حافظ، زیرك، هوشمند و دانا می شود. و انسان به وسیله عقل كمال می یابد و عقل راهنمای او و بیناكننده او و كلیدكار اوست. [17]
عقل و اندیشه چنان اهمیت دارند كه بدون آن نمی توان از آیات خداوند بهره ای برد:
وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِی ذلِكَ لآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ ؛[18]
شب و روز و خورشید و ماه را برای شما رام گردانید، و ستارگان به فرمان او مسخر شده اند. مسلماً در این امور برای مردمی كه تعقل می كنند نشانه هاست.
كسی كه از قوه عقل خویش استفاده می كند و به وسیله آن به تفكر می پردازد، از تلاش خود بهره بسیار می برد و كار او از عابدی كه بدون اندیشیدن عبادت می كند بسیار پر ثمرتر است:
یك ساعت اندیشیدن از عبادت یكسال بهتر است. [19]
زیرا تفكر باعث بینایی است «من تفكر ابصر»[20]، و كسی كه حقایق عالم را می بیند، راه و مقصد خویش را می یابد و به سوی مقصد هدایت می شود.
آثار تعقل و تفكر
درباره آثار تعقل و تفكر آیات و روایات بسیاری وجود دارد. چنان كه قبلاً اشاره كردیم، تعقل منشأ بهره گیری از آیات الهی است. كسی كه درباره پدیده های پیرامون خود می اندیشد به سرچشمه هستی پی می برد:
وَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً مِنْهُ إِنَّ فِی ذلِكَ لاَیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَكَّرُونَ ؛[21]
و آنچه در آسمانها و آنچه را در زمین است به سود شما رام كردیم، همه از اوست قطعاً در این (امر) برای مردمی كه می اندیشند نشانه هایی است.
كسی كه تعقل نمی كند، از مبدأ هستی غافل می شود و به عبادت غیر خدا مبتلا می شود:
أُفٍّ لَكُمْ وَ لِما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ؛[22]
اف بر شما و بر آنچه غیر از خدا می پرستید. مگر نمی اندیشید؟
غفلت از آخرت و حیات جاوید و محدود شدن در دنیا و جلوه های آن، از ترك تعقل ناشی می شود:
وَ ما أُوتِیتُمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ فَمَتاعُ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ زِینَتُها وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقى أَ فَلا تَعْقِلُونَ ؛[23]
و هر آنچه به شما داده شده است، كالای زندگی دنیا و زیور آن است و آنچه پیش خداست بهتر و ماندگارتر است، مگر نمی اندیشید؟
ترك اندیشه علاوه بر بی بهره گی از آیات الهی، باعث غفلت از پروردگار و فراموشی آخرت جاوید و موجب لغزشهای عملی و جدا شدن از صراط مستقیم هدایت و رستگاری است:
وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْكُمْ جِبِلاًّ كَثِیراً أَ فَلَمْ تَكُونُوا تَعْقِلُونَ ؛[24]
و شیطان گروهی انبوه از شما را گمراه كرد آیا اندیشه نمی كردید؟
عقل مایه حیات انسانی است. امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ می فرمایند: «فقد العقل فقد الحیاه و لایقاس الا بالاموات»[25]، و نیز فرموده اند:
انسان تركیبی از عقل و صورت است، پس كسی كه عقل از او روی گرداند و صورت با او بماند كامل نیست و همچون جسمی بدون روح است. [26]

منابع:
[1] . شرح غرر الحكم و درر الكلم، ج 4، ص 565.
[2] . آل عمران، 18.
[3] . مجادله، 11.
[4] . زمر، 9.
[5] . نحل، 43.
[6] . المحجه البیضاء، ج 1، ص 17.
[7] . همان، ص 18.
[8] . همان.
[9] . همان.
[10] . اصول كافی، ج 1، كتاب فضل العلم، باب ثواب العالم و المتعلم.
[11] . الحیاه، ج 8، ص 35.
[12] . همان، ص 38.
[13] . همان، ص 43.
[14] . همان، ص 35.
[15] . همان.
[16] . الحیاه، ج 1، ص 43.
[17] . همان، ص 46.
[18] . نحل، 12.
[19] . الحیاه، ج 1، ص 48.
[20] . همان.
[21] . جاثیه، 13.
[22] . انبیاء، 67.
[23] . قصص، 60.
[24] . یس، 62.
[25] . الحیاه، ج 1، ص 44.
[26] . همان.