آداب تغذيه در آموزه‌هاي ديني

آداب تغذيه در آموزه‌هاي ديني

خداوند كريم در قرآن مجيد براي بهتر و سالم ماندن جسم انسان‌ها دستوراتي داده است و به وسيله پيامبر گرامي اش محمد مصطفي صلي الله عليه و آله به بشريت ارزاني داشته است.
قرآن كريم در سوره عبس آيه ۲۴ چنين مي‌فرمايد: «فَلْيَنْظُرْ الْإِنسَانُ إِلَي طَعَامِهِ» آدمي بايد به غذايش، خوراكش و به آنچه مي‌خورد توجه داشته باشد كه از هر نظر پاك و تميز، حلال، مباح و قابل خوردن باشد و از نظر بهداشت و سلامت دقت كافي داشته باشد كه آنچه مي‌خورد سالم باشد و چه از نظر ظاهر و چه از نظر باطن آلوده نباشد. حق كسي را نخورد و توجه كند كه چه مي‌خورد و به اندازه كافي بخورد و آيا آنچه مي‌خورد، خوردني است؟ »
آيه ۱۷۲ سوره بقره چنين مي‌فرمايد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ» اين آيه دستور مي‌دهد كه از غذاهاي پاك و پاكيزه و حلال‌ها و قابل خوردني‌ها استفاده كنيد و شكر نعمت‌هاي خدا را به جاي آوريد.

آيات قرآني انسان را از تصرف خائنانه در غذاها، خراب كردن مواد غذايي مردم و آلوده كردن آنها، مواد خوب و بد را مخلوط كردن براي سودجويي شخصي، گران فروشي و ظلم و ستم بر مردم بازداشته و نهي كرده است.
قرآن در آيه ۸۱ سوره طه چنين مي‌فرمايد: «از خوراكي‌هاي پاكيزه اي كه روزي شما كرديم، بخوريد، ولي در آن زياده روي نكنيد كه خشم من بر شما فرود مي‌آيد و هر كس خشم من بر او فرود آيد قطعا در ورطه هلاكت افتاده است».
رعايت دستورهاي بهداشتي در تغذيه يكي از مهم ترين عوامل سلامت، شادابي و طول عمر است.
اگر مردم بدانند كه چه بايد بخورند و چگونه بخورند و اصول تغذيه را در زندگي خود به كار بندند، نه تنها ريشه بسياري از بيماري‌ها از بين مي‌رود.
با رعايت اصول تغذيه تأثيرات مثبت در جنبه‌هاي مختلف فردي و اجتماعي نمايان شده و جامعه بشري طعم لذت و طراوت را بيش از پيش خواهد چشيد.
رهنمودهاي اسلام در زمينه تغذيه فوق العاده مهم و ارزشمند است و پيروي از آنها، نه تنها سلامت جسم را تضمين مي‌كند، سلامتي و شادابي روح و جان را نيز به ارمغان مي‌آورد.
در فرهنگ ديني، با توجه به هدف خلقت جهان هستي و جايگاه ويژه انسان در نظام آفرينش، تغذيه به عنوان ابزار و وسيله اي معرفي شده تا انسان را در جهت رشد و كمال سوق دهد، نه آنكه خودش هدف زندگي باشد.
در مورد آداب خوردن و آشاميدن در اسلام توصيه‌هاي فراواني شده است.

استفاده از مواد غذايي مناسب نخستين و مهم ترين رهنمود اسلام است كه برخي ويژگي‌هاي آن از آيات و روايات به اين صورت برداشت مي‌شود: «غذاي انسان بايد حلال بوده و از راه مشروع تهيه شده باشد».
غذايي كه از راه نامشروع و تجاوز به حقوق ديگران تهيه شود، هر چند ممكن است براي سلامت جسم ضرر نداشته باشد، امّا قطعاً براي سلامت روان زيان بار خواهد بود.
غذا بايد پاك و پاكيزه باشد. در آيات قرآن نيز به دو قيد حلال و طيب بودن غذاها تأكيد شده است. [1] در داستان اصحاب كهف، آن هنگام كه يكي از افراد مأمور مي‌شود براي تهيه غذا به شهر برود، با وجود موقعيت ترس و اضطراب و در شرايطي كه بايد به سرعت به غار باز مي‌گشت، به توجه به نوع و كيفيت غذا و انتخاب پاك ترين غذا سفارش شده است: «پس بايد بنگرد كه كدام غذا پاكيزه تر است تا رزقي از آن برايتان بياورد… ». [۲]
يكي از ويژگي‌هايي كه بايد به توصيه آموزه‌هاي ديني در انتخاب غذا به آن توجه كرد ارزش غذايي و فايده غذا است.
در قرآن كريم هر كجا كه از گوشت ماهي سخن به ميان آمده، قيد تازه بودن نيز به دنبالش آورده شده: «لَحْمًا طَرِيًّا». [۳]
«از منظر روايات اسلامي، برترين غذاها، غذايي است كه از دست رنج فرد تهيه شده باشد».
اگرچه روزي همه موجودات مقدر شده و به دست رازق بي همتا به آنها داده مي‌شود، اما رخوت و تنبلي انسان و صرفاً خوردن و خوابيدن او در فرهنگ قرآني مذموم دانسته شده و در مقابل سفارش به كار و تلاش جهت كسب رزق و روزي حلال و بهره از نتايج زحمات انسان شده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنْ الْأَرْضِ» [4]

قرآن از اهل بهشت كه در دارالسلام، جاويد هستند اوصافي ذكر كرده و وعده‌هاي غذايي بهشتيان به دو وعده صبح و شام اختصاص يافته است. «در بهشت روزي آنها هر صبح و شام مهيا مي‌باشد». [5]
در روايات اسلامي براي تداوم سلامت و شادابي انسان، خوردن دو وعده غذايي در صبح و شام سفارش شده است.
«شهاب بن عبد ربه» نقل مي‌كند كه نزد امام صادق عليه السلام، از دردها و بدگواري‌هايي كه داشتم، اظهار ناراحتي كردم. ايشان به من فرمود: «صبحانه بخور و شام بخور، اما در فاصله ميان آنها چيزي مخور؛ چراكه موجب تباهي تن است. مگر نشنيده اي كه خداوند مي‌فرمايد: «وَلَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً وَعَشِيًّا». [6]
در روايات با وجود تعيين دو نوبت غذا در هر شبانه روز، بر خوردن ناشتايي و شام تأكيد شده و ترك آنها شديداً نهي شده است.
پيامبر خدا فرموده است: «خوردن شام را وا مگذاريد، هر چند به مشتي خرما باشد؛ زيرا وا گذاشتن آن، انسان را پير مي‌كند». [7]
پيشوايان اسلام براي پيشگيري از زيان‌هاي
و بهره گيري از منافع كم خوري، توصيه كرده اند كه انسان پيش از زماني كه اشتها دارد چيزي نخورد و قبل از آنكه اشتهايش كاملاً از بين رود، از خوردن دست بكشد. [8]

در روايات افزون بر اينكه بر كم خوري تأكيد شده است، منافع زيادي براي آن ذكر شده كه در بخش منافع ظاهري و باطني قابل بررسي است. از جمله فوايد و آثار ظاهري كه كم خوردن بر جسم مي‌گذارد، سلامت تن مي‌باشد.
پيامبر خدا صلي الله عليه و آله فرموده است: «مادر همه داروها كم خوري است». [9]
از امير مؤمنان عليه السلام روايت شده است: «هر كس در خوردن به كم بسنده كند، سلامتش بيشتر مي‌شود و انديشه اش سامان مي‌يابد». [10]
يكي از فوايد كم خوري، شادابي چهره است.
در روايتي از حضرت عيسي عليه السلام نقل شده است كه خطاب به زني فرمود: «هنگامي كه غذا مي‌خوري، از سير شدن پرهيز كن؛ زيرا اگر غذا بر سينه سنگيني كند و از اندازه فزون شود، طراوت چهره از ميان مي‌رود». [11]
طول عمر يكي ديگر از فوايد كم خوردن است. چنانكه از لقمان نقل شده است: «اگر خوراك انسان اندك باشد عمرش طولاني مي‌شود». [12]
در احاديث پيامبر صلي الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام روايات بسياري در مورد فوايد معنوي كم خوري از جمله صفاي انديشه، نورانيت دل، رهايي از دام شيطان، بهره گيري از علم و حكمت و درك ملكوت هستي و استفاده بهتر از عبادات و در نهايت نزديكي به خداوند متعال مطرح شده است. [13]
«هيچ رزق و روزي و نعمتي وجود ندارد مگر آنكه از جانب خداست. » [14] در حقيقت همه انسان‌ها بر سر سفره نعمت خداوند متعال نشسته اند و از رحمت بي كران او برخوردارند.

در استفاده از نعمت ها، شايسته است از مالك حقيقي آنها ياد شود و با نام او از نعمت هايش استفاده كرد.
در روايات، بر ذكر نام خداوند به ويژه هنگام تغذيه و بهره بردن از رزق و روزي خدا تأكيد و نام خدا، عامل سلامتي و بركت غذا معرفي شده است.
پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله مي‌فرمايد: «هنگام غذا، از آن كسي نام ببر كه با وجود نامش هيچ دردي زيان نمي رساند و نام او شفاي همه بيماري‌ها است». [15]
مرحوم علامه طباطبايي در تفسير الميزان فرموده است: «حقيقت شكر اظهار نعمت است. چنانكه حقيقت كفر، اخفاي نعمت است». [16]
طبق آيات قرآن همه چيز جزو نعمت‌هاي الهي مي‌باشد و هدف از اعطاي نعمت نيز بندگي در راه اوست.
حقيقت شكر يعني؛ به كمال رساندن بندگي و انجام دستورهاي الهي و متذكر شدن مقام ربوبي خدا. [17]
قرآن كريم پس از آنكه به خوردن و بهره مند شدن از رزق و روزي‌هاي پاك و طيّب الهي، دستور مي‌دهد، مسئله شكر را مطرح كرده و مي‌فرمايد: «اي مؤمنان! از نعمت‌هاي پاكيزه اي كه روزيتان كرديم بخوريد و شكر خدا را به جا آوريد اگر فقط او را پرستش مي‌كنيد». [18]
شكر در برابر رزق و روزي‌هايي كه خدا به انسان عطا فرموده و نعمت غذا و تغذيه كه تداوم حيات انسان و موجودات به آن وابسته مي‌باشد، از مهم ترين جايگاه‌هاي شكر است كه در كنار شكر قلبي و شكر لساني، انفاق و اطعام مي‌تواند مصاديق شكر عملي آن به حساب آيد.

اميرمؤمنان علي عليه السلام مي‌فرمايد: «كامياب ترين مردم در كار نعمت ها، كسي است كه نعمت‌هاي موجودش را با شكرگزاري، پايدار سازد و نعمت‌هاي از دست رفته را با شكيبايي باز گرداند». [19]
در روايات زيادي يكي از شرايط استجابت دعا پرهيز از غذاي حرام معرفي شده است. در حديثي از پيامبر نقل شده است: «ايشان در پاسخ به شخصي كه عرض كرد: دعايي دوست دارم تا دعايم مستجاب شود ايشان فرمود: غذاي خود را پاك كن و از غذاي حرام بپرهيز». [20]

پی نوشت ها:

[۱]: بقره: ۱۶۹.

[۲]: كهف: ۱۹.
[۳]: نحل: ۱۴ و ۱۶.

[4]: بقره: ۲۶۷.
[5]: مريم: ۶۲.

[5]: كافي، ج۶، ص ۲۸۸، ح۲؛ بحارالانوار، ج۶۶، ص ۳۴۲، ح ۵.
[6]: «لاتدعوا العشاء و لو بكف من تمر فان تركه يهرم»، سنن ابن ماجه، ج۲، ص ۱۱۱۳، ح ۳۳۵۵.

[6]: دانش نامه احاديث پزشكي، ج۲، ص۱۱۰.

[7]: المواعظ العدديه، ص۲۱۳.
[8]: غرر الحكم، ح ۸۸۰۳.

[9]: علل الشرايع، ۴۹۷؛ بحارالانوار، ج۱۴، ص۳۲.
[10]: المواعظ العدديه، ص ۷۱.

[15]: تنبيه الخواطر، ج۲، ص۱۱۹؛ عدة الداعي، ص۱۶۶؛ بحارالانوار، ج۷۸، ص۴۵۳، ح ۲۱.
[16]: نحل: ۵۳.

[17]: بحارالانوار، ج۶۶، ص۴۲۵.
[18]: تفسير الميزان، ج۷، ص۶۵.

[19]: به نقل از: حسين اسكندري، آيه‌هاي زندگي، ص۱۸۸.
[20]: بقره: ۱۷۲.

[21]: ميران الحكمة، ج۱۳، ح۲۰۳۸۰.